Khuyến khích sai lầm
“Cục Hàng không Việt Nam yêu cầu các hãng hàng không thực hiện đổi, hoàn vé máy bay cho hành khách bị ảnh hưởng dịch COVID-19, kể cả với những vé có điều kiện 'không đổi, không hoàn vé’.” - Tuổi Trẻ Online 2/2/2021 [Link]
Năm 1897, Paul Doumer đến Hà Nội. Doumer là nhân viên chính phủ Pháp 40 tuổi vừa từ chức bộ trưởng tài chính sau khi kế hoạch áp thuế thu nhập mới thất bại. Nhưng ngay sau đó, ông được bổ nhiệm làm Toàn quyền Đông Dương thuộc Pháp, các thuộc địa ở Đông Nam Á bao gồm Việt Nam. Trong quá trình phát triển đô thị, chính quyền thực dân đã phát triển nhiều km hệ thống nước thải ở dưới Hà Nội, vô tình tạo ra thiên đường cho loài chuột. Lũ chuột này có thể tiếp cận trực tiếp khu đô thị sang trọng nhất của thành phố thông qua một siêu xa lộ dưới lòng đất. Dưới những con phố của Hà Nội thời đó, chuột sinh sôi theo cấp số nhân - và sau đó tràn lên mặt đất kiếm ăn. ?
Để đối phó với nạn chuột này, ông Doumer đặt ra khoản tiền thưởng cho đuôi chuột ?, khuyến khích người dân tiêu diệt chuột và mang đuôi đến văn phòng thành phố để đếm và lĩnh tiền thưởng. Than ôi, kế hoạch “thông minh” hết sức mà thực tế là tình hình chuột lộng hành càng lúc càng dữ. Người ta bắt đầu thấy hàng đàn chuột không đuôi chạy lổm nhổm trên mặt đường. Người dân không diệt chuột mà chỉ cắt đuôi chuột vì muốn những con chuột này… sinh sản tiếp, tạo thêm nhiều đuôi nữa. Có nguồn tin báo cáo rằng có người thậm chí còn nhập cả chuột từ nước ngoài về để bán. Cuối cùng, quan chức ngành y tế phát hiện cả xưởng nuôi chuột lấy đuôi. Khỏi phải nói, phương pháp đếm đuôi này chẳng những thất bại mà còn gây ra hậu quả hoàn toàn ngược với mong muốn ban đầu của ông Doumer.
Khuyến khích hành động của một ai đó bằng tiền thưởng tưởng dễ mà thường có những hệ quả lạ lùng. Ngược lại, đôi khi ta cần tìm những khuyến khích tiềm ẩn sai lầm và xoá bỏ nó để đạt được kết quả. Chiếc vé máy bay “không đổi trả” mà mỗi người dân đã mua trước khi dịch bùng phát trở lại đầu năm 2021 nay chính là “khuyến khích sai lầm”. Vì tiếc tiền mà tâm lý mọi người sẽ muốn dùng chiếc vé dù tình hình dịch bệnh đang diễn biến phức tạp. Cục hàng không yêu cầu các hãng máy bay thực hiện đổi, hoàn vé cho loại vé “không đổi trả”, nhìn bề ngoài là để giảm thiểu thiệt hại cho người dân, nhưng ẩn đằng sau là tính toán rất thông minh. Về bạn, nếu chiếc vé máy bay bạn đang cầm trên tay được hoàn tiền, việc chung tay chống dịch (ai đang ở đâu ở yên đây) đối với bạn có phải dễ dàng hơn nhiều?
Một doanh nghiệp trả thù lao nhân viên qua số deal chốt được mà không tính đến số deal thực sự có dòng tiền về đầy đủ, là đang khuyến khích nhân viên mang về deal ảo, deal kém chất lượng. Bố mẹ thưởng cho con cái qua số điểm đạt được mà không kiểm tra kiến thức thật, là đang khuyến khích các bé học vẹt, quay cóp bài bạn. Ngoài ra còn những “khuyến khích sai lầm” nào bạn cần xoá bỏ? Hãy như cục hàng không, đừng như Doumer. ✌️