Hệ sinh thái từ thiện

"Nghệ sĩ Hoài Linh giải thích và xin lỗi việc chậm giải ngân tiền từ thiện. Hoài Linh nhận lỗi chủ quan, sai trong việc chậm giải ngân tiền từ thiện. 'Làm từ thiện không phải việc đơn giản và dễ dàng. Tôi không lường trước sự phức tạp và khó khăn, không lường trước được hậu quả' - ông nói." - Tuổi Trẻ Online 5/6/2021

Một chủng sâu chồi đã giết hại một phần các cây vân sam và linh sam hàng năm ở Bắc Mỹ trong ít nhất 400 năm. Việc này là cần thiết cho hệ sinh thái rừng được khoẻ mạnh, và mãi cho đến gần đây thì không mấy ai quan tâm. Từ khi cây thông trắng dần biến mất thì ngành công nghiệp gỗ chuyển sang vân sam và linh sam. Vì vân sam và linh sam trở nên có có giá trị kinh tế nên chủng sâu chồi này được coi là một loài gây hại nghiêm trọng.

Vì vậy, bắt đầu từ những năm 1950, các khu rừng phía bắc đã được phun thuốc DDT để kiểm soát sâu chồi. Bất chấp việc phun thuốc, năm nào cũng có sâu chồi trở lại. Đến năm 1980, chi phí phun thuốc ngày càng nhiều - tỉnh New Brunswick của Canada đã chi 12,5 triệu đô la cho việc “kiểm soát” sâu chồi trong năm đó. Bất chấp việc phun thuốc, sâu chồi vẫn giết chết khoảng 20 triệu héc-ta cây mỗi năm.

C. S. Holling của Đại học British Columbia và Gordon Baskerville của Đại học New Brunswick đã cùng nhau đưa ra một mô hình máy tính và phát hiện ra rằng trước khi việc phun thuốc bắt đầu, hầu hết các năm số lượng sâu chồi rất ít nhờ được kiểm soát bởi một số động vật ăn thịt, bao gồm chim, nhện, ong ký sinh và một số bệnh sâu. Sau vài thập kỷ sẽ có một đợt bùng phát sâu chồi, kéo dài từ sáu đến mười năm nhưng rồi cũng sẽ giảm dần. Ngày nay khi quần thể linh sam tăng lên để phục vụ khai thác gỗ, sâu chồi cũng sẽ tăng lên đột biến, đến nỗi các kẻ thù tự nhiên của nó không thể “kiểm soát” được. [Chuyện lược thuật từ "Thinking in Systems" của Donella Meadows]

Hệ thống sâu chồi / vân sam / linh sam dao động trong nhiều thế kỷ, nhưng nó ổn định về mặt sinh thái trong giới hạn. Nó có thể tiếp diễn mãi mãi. Tác dụng chính của sâu chồi là cho phép các loài cây khác ngoài linh sam tồn tại. Điều kiện tồn tại của một hệ sinh thái đòi hỏi nhiều vòng lặp tự cân bằng, thường hoạt động khá bền bỉ nhưng cũng trở nên rất mong manh trong một số thời điểm. Hệ sinh thái nhà hảo tâm + người đại diện từ thiện từ sự kiện Hoài Linh và 14 tỉ cũng đang ở ngay thời điểm mong manh đó.

Buổi livestream của Ms. Hằng để chỉ trích Hoài Linh thu hút hơn 400,000 lượt theo dõi cũng là vòng lặp phản hồi tương tự như việc vòng lặp sinh sôi của sâu chồi trong hệ sinh thái. Tự bản thân sâu chồi có ý nghĩa quan trọng, nhưng khi nó sinh sôi quá đà sẽ phá vỡ cả hệ sinh thái. Càng nhiều người xem thì chủ đề Ms. Hằng càng có tính thời sự, dẫn đến càng nhiều người quan tâm, dẫn đến chủ đề Ms. Hằng càng có tính thời sự. Nhờ vòng lặp “thời sự” này mà các mẩu tin showbiz đến được Mèo Mập dù mèo mập nên lười, chủ yếu nằm một chỗ tắm nắng vào những ngày không mưa.

Ms. Hằng và hệ sinh thái từ thiện

Có trọng tài dư luận tốt để đại diện nhà hảo tâm theo dõi, nhắc nhở thì các nhà từ thiện chân chính sẽ cẩn trọng, chu đáo hơn trong việc làm, tránh sai sót đáng tiếc. Người có ý đồ lợi dụng từ thiện để trục lợi sẽ tránh xa. Nhà hảo tâm tin tưởng đồng tiền quý giá của mình trao tặng đến đúng người, được sử dụng hiệu quả, sẽ tự tin trao tặng nhiều hơn. Nhiều người cũng tham gia thiện nguyện hơn. Trong bối cảnh covid 19 nhiều bộ phận trong xã hội cần lắm sự giúp đỡ, thì hệ sinh thái này càng thiết yếu.

Ngược lại mỗi lần trọng tài dư luận chỉ trích quá xa, vượt quyền hạn, chỉ trích sai, sẽ làm cho hệ sinh thái yếu đi. Giống như trong một trận bóng đá, việc có người trọng tài công tâm, khéo léo là rất cần thiết. Nếu trọng tài thổi quá nhiều, thổi sai sẽ gây ức chế cho các đội và có thể phá hỏng cả một trận bóng hay. Mèo Mập lo ngại vòng lặp thời sự chỉ trích từ thiện này đi quá xa để lại nhiều hệ quả.

Cộng đồng nhà hảo tâm + người đại điện làm từ thiện + trọng tài theo dõi là một hệ sinh thái. Cần có sự tự cân bằng từ nhiều chiều, giống như sâu chồi và hệ sinh thái rừng... Không có nhà hảo tâm thì không có hệ sinh thái từ thiện. Nhà hảo tâm không thể dễ dãi để người đại diện lợi dụng, nên cần có tiếng nói của trọng tài mang tính răn đe đối với những hành vi trục lợi. Ngược lại người đại diện không thể chỉ gánh chịu rủi ro mang tiếng khi làm từ thiện chân chính nhưng thiếu hiệu quả, mà không được bảo vệ, tôn vinh đúng mực cho các đóng góp của mình. Không có người đại diện kêu gọi từ thiện thì cũng không có nhà hảo tâm.

Tình huống của Hoài Linh là “thiếu chứng cứ cho sự trong sạch” hơn là “có chứng cứ cho sự trục lợi”. Hai điều này khác nhau. Điều sau rất đáng lên án nhanh, mạnh mẽ, còn điều một cần cách tiếp cận thận trọng hơn, tránh chỉ trích khi còn quá sớm. Nếu việc đại diện làm từ thiện dễ dàng dẫn đến rủi ro tai tiếng lớn như vậy, Mèo Mập e là vòng lặp dư luận chỉ trích này sẽ triệt tiêu các mong muốn thiện nguyện của những người của công chúng trong tương lai. Hi vọng mọi người sẽ chọn việc đóng góp vào dư luận với góc nhìn thận trọng.

Câu hỏi xa hơn là có những "hệ sinh thái" nào trong cuộc sống của bạn? Sức khoẻ của bạn có liên quan đến chất lượng công việc. Công việc có liên quan đến sức khoẻ tinh thần, thể chất của bạn. Công việc có liên quan đến thu nhập. Thu nhập có ảnh hưởng sức khoẻ thể chất, tinh thần. Tinh thần của bạn có liên quan đến tinh thần của gia đình. Gia đình có ảnh hưởng đến trạng thái tâm lý của bạn và chất lượng công việc của bạn. Và xa hơn nữa là cần điều tiết sự ảnh hưởng lên nhau của một cộng đồng, của một tập thể công ty nếu bạn là lãnh đạo. Mỗi tác động vào hệ sinh thái dù là tác động nhỏ thường gây ảnh hưởng chuỗi và hệ quả lớn. Để bảo vệ hệ sinh thái gia đình, bản thân, cộng đồng, đạt chất lượng sống tốt cho bạn thì góc nhìn toàn cảnh sẽ rất hữu ích.